Na de oorlog

Vindplaats van Andries op 17 mei 1940

De gevechten op de Grebbeberg zijn na 13 mei voorbij. Rotterdam wordt gebombardeerd op 14 mei en Nederland capituleert een dag later op 15 mei. De oorlog is afgelopen. De bezetting volgt.

De bezetter begint met het opruimen van de gesneuvelde manschappen. Zowel de Duitse, als ook de Nederlandse, worden gemeenschappelijk geborgen:

Op 16 mei 1940, ruim twee dagen na afloop van de slag en één dag na de capitulatie van het Nederlandse leger, werd officieel begonnen met het verzamelen, registreren en begraven van de tijdens de oorlogsdagen op en om de Grebbeberg gesneuvelde Nederlandse militairen.

Dit stond onder leiding van de Duitse Hauptman Lesmann, de Nederlandse reserve-majoor P. Weijs, Militair Commissaris van het Nederlandse Rode Kruis en ingedeeld bij de Staf van het IIe Legerkorps en de sergeant J. Sellies van de Geneeskundige Troepen. De religieuze protocollen tijdens de begravingen op 16, 17 en 18 mei 1940 werden verzorgd door de predikant Ds. Keers, de kapelaan Smulders en een Duitse veldprediker.” (bron: www.grebbeberg.nl)

Op de tweede dag van onderzoek, op 17 mei, wordt Andries samen met vier andere manschappen gevonden. In het bovengenoemde onderzoek en het rapport dat volgt, komt Andries op de volgende manier erin te staan:

Wijngaarden, van, S. Dpl. Soldaat.3-I-24 R.I.
Windt, van der, A. Dpl. Sergeant.3-I-24 R.I.
Tielemans, A.P.H. Dpl. Soldaat.3-I-24 R.I.
Veenendaal, van, J.W. Dpl. Soldaat.3-II-8 R.I.
Stockmann, B.E.J. Dpl. Sergeant.3-I-24 R.I.

De 5 bovengenoemde Nederlandse militairen sneuvelden op 13 Mei 1940 in de stellingen van de 1e groep van de 1e sectie van 3-II-8 R.I. die waren gelegen tussen de Heimersteinselaan en de Levendaalseweg. Zij werden daar op 16/17 Mei 1940 gevonden in het stellinggedeelte gelegen aan het bospad dat vanuit Noordwestelijke richting op de Noordkant van de Heimersteinselaan uitkomt. Er komt ook nog een bospad op uit vanuit Noordoostelijke richting.

Zij zijn gesneuveld en gevonden in en achter het stellinggedeelte Zuid van de Levendaalseweg. Zij droegen allen nog hun tuniek en zijn gesneuveld ca. 12.00 uur in de middag van 13 mei 1940 toen hun stelling werd overmeesterd door de Duitsers die handgranaten in de stelling gooiden. De bovengenoemde gesneuvelden zijn begraven in het tweede gedeelte van het 3e Hollandse graf op het Grebbekerkhof op 17 Mei 1940.” (Rapport Sellies bron: www.grebbeberg.nl)

Op de kaart gemaakt door Sergeant Wormgoor van de 2 groep 2 sectie 3-II-8RI is de stelling van de 1e sectie te zien, aangeduid met een rode vierkant. (bron: www.grebbeberg.nl)
De tekst uit het rapport Sellies over de vindplaats van Andries: `aan het bospad dat vanuit Noordwestelijke richting op de noordkant van de Heimersteinselaan uitkomt. Er komt ook nog een bospad op uit vanuit noordoostelijke richting.` In dit gebied zou Andries gevonden moeten zijn. (bron: Google Maps)

Zeker zullen we het nooit weten

De exacte vindplaats van Andries zullen we zo veel jaren later, nooit 100% zeker weten. Tegenwoordig met GPS coördinaten kunnen we veel preciezer zijn.

Net zoals zijn vindplaats, is de precieze toedracht van zijn dood ook niet voor de volle 100% te achterhalen: was het nou door artillerievuur (verslag Borgdorff), of waren het handgranaten (rapport Sellies)? En, was het in de volle strijd of door executie?

Als we het ‘Gevechtsverslag omtrent Sergeant van der Windt’ van J.C. Borgdorff vergelijken met het ‘Rapport van begravingen’ door J. Sellies, zijn er verschillen te onderscheiden – zoals de wijze van sneuvelen – waardoor vragen ontstaan:

  • Het verslag van J.C. Borgdorff is een ooggetuigen verslag, dat na de oorlogshandelingen is opgeschreven. Het rapport van J. Sellies is vier dagen na de gevechtshandelingen opgetekend en beschrijft de situatie die ze aantreffen.
  • Het verslag van J.C. Borgdorff neemt je mee naar de aanloop van én het volle gevecht op de Grebbeberg, terwijl het rapport van J. Sellies een reconstructie is hoe en in welke staat de gesneuvelde soldaten worden gevonden.
  • In hoeverre is het verslag van J.C. Borgdorff door emoties gekleurd of wenselijk opgeschreven? Het was chaos en wat neem je dan waar? In hoeverre heeft hij zaken opgeschreven uit erkentelijkheid of schuldgevoel? Andries is gesneuveld, terwijl Borgdorff de strijd overleeft.
  • In hoeverre is het verslag van J. Sellies gekleurd door de aanwezige Duitse overwinnaars? Tijdens het inventariseren en noteren van de gesneuvelde soldaten zijn Duitse officieren/manschappen aanwezig.

Daar komt nog bij, dat door het lezen van de gevechtsverslagen van I-24RI, 3-II-8RI en 16MC (al deze onderdelen hebben gevochten op het kleine stuk berg waar Andries is gesneuveld), ontstaat er een beeld dat tijdens het zich overgeven van Nederlandse manschappen aan de Duitse troepen, er ‘executies’ hebben plaatsgevonden. Waarnemingen dat handgranaten in loopgraven gegooid worden, terwijl de Nederlandse soldaten al met de handen omhoog staan, of een soldaat die alsnog een buikschot van dichtbij krijgt terwijl hij al ontwapend is. In het boek ‘De tegenstoot’ van J.Kip is hier meer over te lezen.

Het verhaal van Andries geeft geen antwoorden op deze vragen. Dit is dan ook het domein van historici. Het verandert niets aan het verhaal van Andries; hij komt niet meer thuis.

*****

De werkgever van Andries komt in actie

Het sneuvelen van Andries en zijn laatste rustplaats op de Grebbeberg, wordt al snel bekend bij zijn werkgever: ‘de Nederlanden van 1845’. Andries is daarmee de eerste werknemer van het bedrijf dat sterft door toedoen van oorlog. Hij is echter niet de laatste. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zullen ook vertegenwoordigers vermoord worden vanwege hun deelname aan het verzet, worden Joodse medewerkers door de razzia’s afgevoerd naar vernietigingskampen en zijn medewerkers in Nederlands-Indië slachtoffers van de gruwelijke Japenkampen.

Het bedrijf voelt zich moreel verantwoordelijk voor de achtergebleven familie van hun werknemer Andries. Stap voor stap wordt gekeken hoe ze het gezin kunnen ondersteunen en helpen. In het begin – eind mei/begin juni – zorgen ze er voor dat er een bloemenkrans ligt op zijn graf. Aan deze foto’s is te zien, dat de graven recentelijk zijn gesloten, want het zand is nog niet ingeklonken.

Ze geven hier al snel een vervolg aan, door het plaatsen van een houten kruis. In het begin worden graven op persoonlijke basis voorzien van een kruis of kleine herdenksteen. Later wordt dit vervangen met uniforme stenen.

Graf van Andries juni 1940 met een houtenkruis van zijn werkgever ‘de Nederlanden van 1845’ (bron: familiearchief van der Windt)

Pensioen Elizabeth van der Windt-Schilt

Uit een latere circulaire (sept. 1940) blijkt dat al op 1 juni 1940 de werkgever van Andries ‘De Nederlanden van 1845’ actie onderneemt om het gezin van Andries te ondersteunen. Naast bloemen op zijn graf en daarna een houten kruis, kijkt zijn werkgever wat ze kunnen betekenen voor de familie op de lange termijn.

De hoofddirectie van het bedrijf, met toestemming van de Commissarissen hebben een pensioenregeling getroffen voor Elizabeth van der Windt-Schilt dat haar rijkspensioen en pensioen van de maatschappij (NL1845) hetzelfde inkomen betekent als die van Andries toen hij nog leefde.

Later zal zijn werkgever van mening zijn, al betekende deze regeling geen financiële zorgen meer voor het gezin, dat het niet voldoende is en komen ze nog met aanvullende regelingen.

*****

Wanneer is de boodschap binnengekomen?

Het verhaal van Andries kent twee ‘zijstraten’, die achterwegen gelaten hadden kunnen worden. Dit zonder dat de lezer er zich daadwerkelijk bewust van zou zijn. Echter, juist door het aangeven dat zoveel jaren later niet alles bekend is, hoort bij het vertellen van zijn verhaal. De eerste zijstraat: hoe en waar is hij gesneuveld? Een tweede zijstraat: wanneer heeft het gezin te horen gekregen dat Andries is gesneuveld?

Uit gespreken met de directe familie van Andries is uit de overlevering van andere familieleden het volgende gebeurd:

  • De boodschap van het Rode Kruis die de dominee aan de deur afgeeft bij de vrouw van Andries is het moment dat het nieuws de familie bereikt. Tot dan wordt tegen de kinderen gezegd: ‘Papa is behouden’. Of te wel, hij leeft nog en hij komt terug.

Deze tijdlijn roept vragen op, bezien de beschikbare documenten die in bezit zijn van de familie:

  • 1 juni – ‘de Nederlanden van 1845’ stuurt een interne memo rond, om het pensioen van Elizabeth van der Windt – Schilt, veilig te stellen voor de toekomst.
  • 3 juni – Reserve – Eerste Luitenant Qaedvlieg schrijft een brief aan Elizabeth van der Windt-Schilt. Met dit schrijven condoleert hij haar met het verlies van Andries.
  • 24 juni – Rode Kruis schrijft een brief gericht aan Elizabeth van der Windt – Schilt met de boodschap dat Andries is gesneuveld. Deze bezorgt de dominee een kleine week later.

Hierdoor ontstaat de logische vraag, wanneer heeft het gezin de boodschap daadwerkelijk ontvangen?

*****

Uit een document blijkt dat de vader van Andries – Kornelis van der Windt – de persoon is die de persoonlijke bezittingen van zijn zoon heeft opgehaald. (bron: Ministerie van Defensie)

*****

Studieverzekering voor de zoon

Het pensioen voor Elizabeth gelijktrekken met die van haar gesneuvelde man Andries wordt niet als afdoende ervaren door de directie van de verzekeringsbank en er wordt in september 1940 onder alle vertegenwoordigers een actie gehouden zodat de zoon van het gezin, Andries, later kan gaan studeren: een studieverzekering wordt in het leven geroepen voor hem.

De brief wordt ondertekenend door de ‘Directeur van het Kantoor van de provincie Utrecht’ dhr. Pim Boellaard, de collega en vriend van Andries sinds begin jaren ’30.

1940: Circulaire van september 1940 om een studieverzekering veilig te stellen voor Andries jr. (bron: familiearchief van der Windt)

Gedenksteen Den Haag duikt op in Schaarsbergen

In het hoofdkantoor – aan de Groenhovenstraat in Den Haag – van ‘De Nederlanden van 1845’ wordt een muurtegel vervaardigd en geplaatst ter herinnering aan Andries. Het gebouw wordt door de Duitsers in het verloop van de bezetting opgeëist. Ergens midden in de nacht weet iemand de tegel uit de muur te wrikken en daarna veilig te stellen. Een vooruitziende blik, want de Duitse bezetter zal later in de oorlog het gebouw laten vernielen.

Vele jaren na de oorlog, duikt de tegel op in ‘de Historische Collectie van het Garderegiment Grenadiers en Jagers’ op de Oranjekazerne te Schaarsbergen. Hoe deze daar terecht is gekomen, zal onbekend blijven.

Dat de steen een mooie rustplaats kent is, zowel voor zijn toenmalige werkgever als ook voor de kinderen van Andries, fijn om te weten.

De in het hoofdkantoor van ‘de Nederlanden 1845’ ingemetselde gedenksteen voor Andries. Deze ligt nu in de ‘Historische Collectie Garderegiment Grenadiers en Jagers’ te Schaarsbergen. (foto: Kees van der Windt)

Oorkonde

De familie ontvangt een Oorkonde ter nagedachtenis aan hun lieve zoon, broer en vader. (foto: Kees van der Windt)

Oorlogsherinneringkruis

Postuum ontvangt Andries het ‘Oorlogsherinneringkruis met gesp: Nederland mei 1940’. Dit is niet een onderscheiding als wel een herinneringsmedaille aan de deelname van de gevechten in mei 1940. Ten onrechte melden media vaak bij het OHK dat het een dapperheidonderscheiding is zoals bijv. de Bronzen Leeuw of Bronzen Kruis.

Certificaat horende bij het ‘Oorlogsherinneringskruis met gesp: Nederland mei 1940’. (bron: familiearchief van der Windt)

RTV Utrecht – Interview met de dochter van Andries

In 2010 wordt Andries zijn oudste dochter: Elizabeth Ockhuijsen – van der Windt geïnterviewd door RTV Utrecht op de Grebbeberg. Hierin vertelt zij in grove lijnen de laatste dagen van haar vader en in wat voor een nachtmerrie de kinderen terechtkomen als de oorlog is afgelopen.

De hongerwinter overleefd, inclusief de bekende bloembollen en aardappelschillen, is voor het gezin de oorlog in mei 1945 afgelopen. De moeder van de drie kinderen, de weduwe van Andries, zijn lieve Elizabeth die hij op zijn 17de in de tram leert kennen onderweg naar zijn werk, heeft zijn dood nooit kunnen verwerken.

Na het door de oorlog slepen van haar kinderen, klapt Elizabeth psychisch in elkaar en wordt ze opgenomen in een inrichting. Eerst verliezen de kinderen hun vader en dus later hun moeder. De drie kinderen worden elk in een ander pleeggezin geplaatst, waardoor ze ook nog eens elkaar verliezen.

Het hele gezin bestaat niet meer. Vader weg, moeder weg en drie kinderen verspreid als eenlingen beginnen een totaal ander leven, ieder in een geheel nieuwe leefomgeving.

(bron: RTV Utrecht)

Militair Ereveld De Grebbeberg

Elke dag tussen 10:00 uur ‘s ochtends en 17:00 uur ‘s middags is het Ereveld vrij te bezoeken. In totaal liggen hier 424 gesneuvelde militairen uit mei 1940. Al was Andries niet hier gestationeerd tijdens de mobilisatie, het werd wel zijn laatste rustplaats.

Erewacht ’40 bij het graf van Andries. (foto: Majoor Fred Warmer)

Als u het Ereveld op loopt, vindt u Andries, de eerste rij links, graf nummer 17.

(bron: http://www.ivovrancken.nl/360/grebbeberg05/ )